Paenot na taramon:
Ang osipon (short story) na ini iyo an enot na sinurat ko sa lenguwaheng Bikol na osipon na pan-aki. Ini naging finalist sa Premio Tomas Arejola Para sa Lieraturang Biolnon 2009 para kategoryang osipon na pan-aki.
______________________________
Aldaw kaidto nin Sabado, sosog sa kinagawian kan samuyang pamilya na pag-aldaw nin Sabado, iyo an aldaw nin samuyang pagsungko sa namomotan mi asin an paborito kong Lola, si Lola Meding.
Nasa Naga an harong ni Lola, kun kaya harus tolong oras an biyahe hale sa Legazpi pasiring duman. Eksayted ako sa samuyang biyahe nin huli ta mahihiling ko na naman si Lola asin madadangog ko na naman an saiyang mga manlaen-laen na istorya arog kan adbentyur sa irarom kan dagat, mga hayop na nagtataram, mga magagayon na palasyo nin mga prinsipe asin prinsesa, asin kadakul pang iba.
Alas diyes na kami nakaabot sa harong ni Lola Meding. Pag-abot mi duman, nagbisa kami sa saiya asin pinakakan niya kami nin suman, pinuso, ibos asin pansit bato. Pagkatapos ming magkakan, duminuman sina mama asin papa sa sala tanganing maghiling nin palabas sa telebisyon mantang nagpapahingalo. Dai ako nag-iba sa sainda, duminuman ako sa kusina tanganing magmasid sa pigluluto ni Lola.
“Lola ano po an pigluluto mo?”
“Ah…nagluluto ako nin Bicol Express, ini kaya an paborito ni Papa mo,” an simbag ni Lola mantang nakangirit.
“Pwede ko po manamitan?” An inosente kong hapot sa saiya.
“Sige, alagad dikit lang Jun-Jun ta medyo maharang an,” an paliwanang niya.
Pignamitan ko an pigluluto ni Lola Meding asin sakuyang naaraman na talagang maharang palan idto.
“Lola, tanu po ta maharang an Bicol Express?” An sakuyang hapot mantang dai akong ontok sa pagpaypay kan sakuyang ngimot gamit an mga guramoy.
“Maharang an Bicol Express nin huli ta ini igwang lada,” paliwanag niya asin pinahiling sa sako an itsura kan lada. Alagad medyo nagigiolok man siya sa pagpapaypay ko kan sakuyang ngimot na nakaluwas an dila.
“Eh..tanu po maharang an lada?” An pangungulit ko ki Lola.
“May suanoy na istorya manungod sa rason kun tanu maharang an lada. Muya mong maaraman?”
“Iyo po!” An sakuyang makusog na simbag na risa an pagkaeksayted sa bagong istoryang madadangog ki Lola.
Inistorya ni Lola sa sakuya an siring:
KAN ENOT NA PANAHON, may sarong kadlagan na inaapod na Talingkas. Sinasabi na ang kadlagan na ini pig-iistaran ki sarong magayonon asin makapangyarihan na engkantada na si Esmeralda. An engkantadang ini iyo an nag-aataman kan gabos na bagay na nabubuhay duman.
Sa tahaw kan kadlagan, mahihiling an gabos na klase nin prutas. Alagad, sa gabos na prutas na nagtutubo duman sa Talingkas, an pinakaorog iyo si Lada nin huli ta siya an pinakamahamis, pinakamasiram asin pinakamagayon an kolor kun hinog na. Alagad, kun gurano si Lada kasiram, kahamis asin kagayon an kolor kun hinog na, kabaliktadan man an saiyang ugali. Siya an prutas an pinakamahambog, madaling mapikon asin an pinakamaharang magtaram manungod sa mga kaluyahan kan saiyang mga pag-iriba.
Sarong aldaw, nahiling ni Lada si Santol asin ini nagsabi:
“Hoy Santol! Aram mo daw, kadakula mong kahoy alagad an bunga mo mahalsomon. Dai kaiyan mamumuyang magkakan sa saimo,” an kantiyaw ni Lada ki Santol.
Napasupog si Santol sa tigtaram ni Lada. Aram niyang totoo an gabos na ini kun kaya dai na lang siya nagribok. Dai man siyang magiginibo dawa iwalon pa niya si Lada huli ta ini an tinao sa saiya. Nadangog asin nahiling ni Abokado an ginibong pangangantiyaw ni Lada ki Santol. Nahiling man niya na napasupog an katood kun kaya dai niya napugolan an sadiri asin sinabihan si Lada:
“Lada, tanu ta arog ka kaiyan? Bakong marhay an magtaram ki maraot sa kapwa.”
“Ay sus! Nagtaram an saru diyan, na an bunga kun hinog kaipuhan munang lagan ki asukar bago kakanun ta dai lamang kanamit-namit,” an mahambog na taramon ni Lada.
“Aram mo Lada, kun ika nabiyayaan ki kahamisan, kasiraman, asin kagayonan nin kolor kun hinog na, dai mo dapat iyan pighahambog kundi pigpapasalamat,” an malumanay na pagiromdom ni Bayawas ki Lada.
“O ika Bayawas, nata nag-intra ka man sa hororon?” An hapot ni Lada ki Bayawas.
“Lada, gabos kita digdi magturugang kun kaya dapat dai kita nag-iiriwal ta saro man sana an naggibo sa satuya. Gabos kita importante asin may sirbi sa Saiya,” an simbag ni Bayawas bilang pagkumbinse ki Lada.
“Dai na Bayawas! Ika, may korona man kuta an saimong bunga, alagad panu man nin pisog. Dai lamang matiyaga na magkakan sa saimo,” an pagbara ni Lada ki Bayawas.
“Tama na iyan Lada!” An suriyaw ni Mangga. “Lada, gabos kita digdi sa Talingkas nilalang na may kanya-kanyang siram asin itsura. Gabos kita digdi espesyal asin gabos igwa nin importansiya nin huli ta kun baku kita digdi importante dai man kita digdi mabubuhay,” paliwanag pa niya.
“Hoy Mangga! Dawa ano pa an taramon mo ako man giraray an pinakaorog sa gabos na prutas digdi sa Talingkas. Ako an pinakamahamis, an pinakamasiram asin an may pinakamagayon na kolor kun hinog na,” an mahambog na taramon ni Lada.
Dai aram kan mga prutas duman na nagdadangog si Esmeralda, an engkantadang nangangataman duman. Naisip niya na panahon na tanganing tawan nin leksyon si Lada ta maharang gabos an nagluluwas na taramon sa saiyang ngimot.
Kinaagahan, nagbisita si Esmeralda sa gabos na prutas duman.
“Marhay na aldaw po mahal na engkantada!” An maogmang taramon ninda kan nahiling si Esmeralda.
“Marhay na aldaw man!” An simbag niya. “Napadigdi ako nin huli ta muya kong maaraman nindo na nadangog ko an saindong pasuruway kasuhapon. Kun kaya, muya kong ipaaram sa saindo na gabos kamu digdi sa Talingkas importante, gabos kamu na prutas digdi masiram asin gabos pantay-pantay,” paenot na taramon niya.
“Ika Lada, dai mo pinahalagahan an balaog na tinao sa saimo. Kun biniyayaan ka man nin kahamisan, kasiraman asin kagayonan nin kolor kun hinog na, dai mo dapat iyan pinaghahambog, dapat dai mo iyan ginagamit tanganing alipustahon an iba. Kun kaya ngonian na aldaw babawion ko iyan sa saimo.”
“Pero mahal na engkantada…”
“Lada,” pagputol ni Esmeralda sa taramon ni Lada. “Muya kong mareyalisar mo an saimong mga ginigibo. Poon ngonian, dai kana mapapabilang sa mga prutas. Siring man, nin huli ta mahambog ka asin gabos maharang na taramon an minaluwas sa saimong ngimot, ika magiging maharang sa bilog mong buhay,” an makapangyarihan na sabi ni Esmeralda.
“Patawad po mahal na engkantada dai…”
An taramon na ini ni Lada dai na natapos nin huli ta nagbagong anyo na siya. An dating kahoy nagi na sanang garong masetas kasadit, an saiyang bunga nagkurupos asin nagbago man nin kolor asin an siram pati an hamis niya naribayan ki harang.
“Lola, bako po palan talaga marahay an magin mahambog asin magtaram nin maraot sa kapwa, anu po?” An sakuyang taramon ki Lola.
“Tama an Jun-Jun,” an nakangirit na taramon ni Lola sa sakuya mantang pigbubukag an pigluluto niyang Bicol Express.
Nasa Naga an harong ni Lola, kun kaya harus tolong oras an biyahe hale sa Legazpi pasiring duman. Eksayted ako sa samuyang biyahe nin huli ta mahihiling ko na naman si Lola asin madadangog ko na naman an saiyang mga manlaen-laen na istorya arog kan adbentyur sa irarom kan dagat, mga hayop na nagtataram, mga magagayon na palasyo nin mga prinsipe asin prinsesa, asin kadakul pang iba.
Alas diyes na kami nakaabot sa harong ni Lola Meding. Pag-abot mi duman, nagbisa kami sa saiya asin pinakakan niya kami nin suman, pinuso, ibos asin pansit bato. Pagkatapos ming magkakan, duminuman sina mama asin papa sa sala tanganing maghiling nin palabas sa telebisyon mantang nagpapahingalo. Dai ako nag-iba sa sainda, duminuman ako sa kusina tanganing magmasid sa pigluluto ni Lola.
“Lola ano po an pigluluto mo?”
“Ah…nagluluto ako nin Bicol Express, ini kaya an paborito ni Papa mo,” an simbag ni Lola mantang nakangirit.
“Pwede ko po manamitan?” An inosente kong hapot sa saiya.
“Sige, alagad dikit lang Jun-Jun ta medyo maharang an,” an paliwanang niya.
Pignamitan ko an pigluluto ni Lola Meding asin sakuyang naaraman na talagang maharang palan idto.
“Lola, tanu po ta maharang an Bicol Express?” An sakuyang hapot mantang dai akong ontok sa pagpaypay kan sakuyang ngimot gamit an mga guramoy.
“Maharang an Bicol Express nin huli ta ini igwang lada,” paliwanag niya asin pinahiling sa sako an itsura kan lada. Alagad medyo nagigiolok man siya sa pagpapaypay ko kan sakuyang ngimot na nakaluwas an dila.
“Eh..tanu po maharang an lada?” An pangungulit ko ki Lola.
“May suanoy na istorya manungod sa rason kun tanu maharang an lada. Muya mong maaraman?”
“Iyo po!” An sakuyang makusog na simbag na risa an pagkaeksayted sa bagong istoryang madadangog ki Lola.
Inistorya ni Lola sa sakuya an siring:
KAN ENOT NA PANAHON, may sarong kadlagan na inaapod na Talingkas. Sinasabi na ang kadlagan na ini pig-iistaran ki sarong magayonon asin makapangyarihan na engkantada na si Esmeralda. An engkantadang ini iyo an nag-aataman kan gabos na bagay na nabubuhay duman.
Sa tahaw kan kadlagan, mahihiling an gabos na klase nin prutas. Alagad, sa gabos na prutas na nagtutubo duman sa Talingkas, an pinakaorog iyo si Lada nin huli ta siya an pinakamahamis, pinakamasiram asin pinakamagayon an kolor kun hinog na. Alagad, kun gurano si Lada kasiram, kahamis asin kagayon an kolor kun hinog na, kabaliktadan man an saiyang ugali. Siya an prutas an pinakamahambog, madaling mapikon asin an pinakamaharang magtaram manungod sa mga kaluyahan kan saiyang mga pag-iriba.
Sarong aldaw, nahiling ni Lada si Santol asin ini nagsabi:
“Hoy Santol! Aram mo daw, kadakula mong kahoy alagad an bunga mo mahalsomon. Dai kaiyan mamumuyang magkakan sa saimo,” an kantiyaw ni Lada ki Santol.
Napasupog si Santol sa tigtaram ni Lada. Aram niyang totoo an gabos na ini kun kaya dai na lang siya nagribok. Dai man siyang magiginibo dawa iwalon pa niya si Lada huli ta ini an tinao sa saiya. Nadangog asin nahiling ni Abokado an ginibong pangangantiyaw ni Lada ki Santol. Nahiling man niya na napasupog an katood kun kaya dai niya napugolan an sadiri asin sinabihan si Lada:
“Lada, tanu ta arog ka kaiyan? Bakong marhay an magtaram ki maraot sa kapwa.”
“Ay sus! Nagtaram an saru diyan, na an bunga kun hinog kaipuhan munang lagan ki asukar bago kakanun ta dai lamang kanamit-namit,” an mahambog na taramon ni Lada.
“Aram mo Lada, kun ika nabiyayaan ki kahamisan, kasiraman, asin kagayonan nin kolor kun hinog na, dai mo dapat iyan pighahambog kundi pigpapasalamat,” an malumanay na pagiromdom ni Bayawas ki Lada.
“O ika Bayawas, nata nag-intra ka man sa hororon?” An hapot ni Lada ki Bayawas.
“Lada, gabos kita digdi magturugang kun kaya dapat dai kita nag-iiriwal ta saro man sana an naggibo sa satuya. Gabos kita importante asin may sirbi sa Saiya,” an simbag ni Bayawas bilang pagkumbinse ki Lada.
“Dai na Bayawas! Ika, may korona man kuta an saimong bunga, alagad panu man nin pisog. Dai lamang matiyaga na magkakan sa saimo,” an pagbara ni Lada ki Bayawas.
“Tama na iyan Lada!” An suriyaw ni Mangga. “Lada, gabos kita digdi sa Talingkas nilalang na may kanya-kanyang siram asin itsura. Gabos kita digdi espesyal asin gabos igwa nin importansiya nin huli ta kun baku kita digdi importante dai man kita digdi mabubuhay,” paliwanag pa niya.
“Hoy Mangga! Dawa ano pa an taramon mo ako man giraray an pinakaorog sa gabos na prutas digdi sa Talingkas. Ako an pinakamahamis, an pinakamasiram asin an may pinakamagayon na kolor kun hinog na,” an mahambog na taramon ni Lada.
Dai aram kan mga prutas duman na nagdadangog si Esmeralda, an engkantadang nangangataman duman. Naisip niya na panahon na tanganing tawan nin leksyon si Lada ta maharang gabos an nagluluwas na taramon sa saiyang ngimot.
Kinaagahan, nagbisita si Esmeralda sa gabos na prutas duman.
“Marhay na aldaw po mahal na engkantada!” An maogmang taramon ninda kan nahiling si Esmeralda.
“Marhay na aldaw man!” An simbag niya. “Napadigdi ako nin huli ta muya kong maaraman nindo na nadangog ko an saindong pasuruway kasuhapon. Kun kaya, muya kong ipaaram sa saindo na gabos kamu digdi sa Talingkas importante, gabos kamu na prutas digdi masiram asin gabos pantay-pantay,” paenot na taramon niya.
“Ika Lada, dai mo pinahalagahan an balaog na tinao sa saimo. Kun biniyayaan ka man nin kahamisan, kasiraman asin kagayonan nin kolor kun hinog na, dai mo dapat iyan pinaghahambog, dapat dai mo iyan ginagamit tanganing alipustahon an iba. Kun kaya ngonian na aldaw babawion ko iyan sa saimo.”
“Pero mahal na engkantada…”
“Lada,” pagputol ni Esmeralda sa taramon ni Lada. “Muya kong mareyalisar mo an saimong mga ginigibo. Poon ngonian, dai kana mapapabilang sa mga prutas. Siring man, nin huli ta mahambog ka asin gabos maharang na taramon an minaluwas sa saimong ngimot, ika magiging maharang sa bilog mong buhay,” an makapangyarihan na sabi ni Esmeralda.
“Patawad po mahal na engkantada dai…”
An taramon na ini ni Lada dai na natapos nin huli ta nagbagong anyo na siya. An dating kahoy nagi na sanang garong masetas kasadit, an saiyang bunga nagkurupos asin nagbago man nin kolor asin an siram pati an hamis niya naribayan ki harang.
“Lola, bako po palan talaga marahay an magin mahambog asin magtaram nin maraot sa kapwa, anu po?” An sakuyang taramon ki Lola.
“Tama an Jun-Jun,” an nakangirit na taramon ni Lola sa sakuya mantang pigbubukag an pigluluto niyang Bicol Express.
